Duygu Ergün
Normal. Olağan değil. Olağan davran. Olağanın üstünde. Olağanda olsa yapmaz. Olağanın değil. Olağan beşerler. Olağan bir çocuk. Normalini bozma. Olağanın de normali var. Olağana dönebiliriz. Sence bu olağan mi?
Hepimizin başına gelmiştir: Bir sözcüğü üst üste durmaksızın söylediğinizde sözcük giderek anlamsızlaşır. “Anlamsal (semantik) doygunluk” olarak isimlendirilen bu durum, hudutların adeta “uyuşuyor” olmasıdır ve rastgele bir sebeple yorulmak üzeredir. Bir söz yahut söze uzun vakit bakmak da birebir etkiyi yaratır. Beynimiz onu söz olarak algılamayı bırakır ve seslere ayırır. Bu seslerin, sözün doğal manasıyla da bir bağlantısı kalmaz. “Sürekli duygusal girdilerle bombardımana tutulduğumuz bir dünyada, anlamsal doygunluk aslında zihnimizin kendisini korumak için geliştirdiği bir tekniktir,”(1) lakin daima tekrarlanan şeylerin yeni bir norm haline gelmesi sıkıntıyı sözün içeriğinden bağımsız farklı bir noktaya çekebilir. Yazının girişindeki cümlelerde geçen “normal” de kullanıldığı durumun sıklığına nazaran yeni bir norm yaratıyor. Mesela, on dokuzuncu yüzyıldan evvel “normal” sözü bir matematik terimi olup neredeyse hiçbir formda beşerle kontaklı değilken günümüzde kelimeyi beşerler için kullanmak hayli “normal”. Hollanda’da eşcinsel evlilikler yasalaşıp, toplumca olağan olarak tekrarlanırken Türkiye’de bu durum için birebir olağanlıktan bahsedemiyoruz. Korona virüsü salgınından sonra tüm dünyada başlayan olağanlaşma süreçleri her bir ülke için birebir normali getirmedi örneğin ya da şubat ayında yaşadığımız sarsıntı felaketinden sonraki “normale dönmek” sözleri, felaketi yaşayan, acıyı hisseden, kayıpları olan şahıslarda birebir normali çağrıştırmadı. Evet, standartların kabul edilmesiyle ilgili bir durumu tanım eden “normal”, semantik doygunluğa ulaştığında türlü çeşit anlamsızlaşmaya hamile olabiliyor. Pekala, bu kadar bahsetmişken soralım: Olağan diye bir şey sahiden var mı?
Normal’in Tarihi, Sarah Chaney, Mütercim: Dilek Kadıoğlu, 336 syf., İrene Kitap, 2023. GORDION DÜĞÜMÜ: NORMAL
İlk bakışta hayli kolay görünen bu soru, düşündükçe Gordion düğümü haline geliyor. Lakin tarihçi Sarah Chaney, ‘Normal’in Tarihi isimli kitabında bu düğümü çözmeyi başarıyor. İrene Kitap tarafından yayımlanan çalışmada Chaney, olağan sözcüğünün gerisinde yatan karmaşık manalar kümesine odaklanarak olağanın tariflerinin neleri kapsadığı kadar kimleri dışladığının farkına varmamızı sağlıyor. Bunları yapmazdan önce Emile Durkheim’in “Bugün olağan olan yarın o denli olmayacak” kelamından hareketle evvel dünü, sonra bugünü ve yarını sorguluyor.
Belçikalı bilim insanı Adolphe Quetelet, 1820’ye dek matematikteki açıların, denklemlerin ve hesapların olan “normal”i yaptığı tahlillere dayanarak insanlara uyguladı. 5738 İskoç askerinin üzerinden oluşturduğu geniş örneklemiyle Quetelet’in ortalama adamı birinci olağan insandı. Chaney, bunun tıpkı vakitte bir paradoks olduğunu söylüyor: “Hem doğal gerçekliğin bir yansıması hem de kusursuz vücudu, kusursuz aklı ve sıhhatin kusursuz bir temsili olmasıyla insanlığın ulaşmaya çalıştığı bir ülkü.” Ve bizler yaklaşık iki yüz yıldır vücudumuzda, sağlığımızda, seks hayatımızda, hislerimizde, çocuğumuzda ve toplumda Quetelet’in ortalama adamına bakarak normali arıyoruz.
Beklenen bir muvaffakiyet haline gelen olağan, çeşitliliği ölçmek yerine isteseniz de istemeseniz de, yapabilseniz de yapamasanız da ulaşılması gereken bir mefkureye dönüştü. Channey, olağanın birinci evvel bir ülkü olarak doğduğunu fakat kurgusal bir kavram olduğu için onu basitçe statüko olarak, cihanın merkezindeki güçlü ya da beyaz erkekler olarak anladığımızı söylüyor. Zira “bu insanların pozisyonu büyük oranda değişmez, zira normali kendi oldukları şeye nazaran yaratmış ve başka tüm insanları kendileriyle karşılaştırarak yargılamışlar.” Olağan standartların bir inanç sistemi olduğunu vurgulayan muharrir, bunun çağdaş Batı toplumuna sızmış bir illüzyon olduğunu tabir ediyor. Bu illüzyonu, bilinen bir masala uyarlayarak şöyle açıklıyor:
“Normal biraz hükümdarın yeni kıyafetlerine benzemeye devam eder: Var olmadığını söylemek istediğimiz lakin utandığımızdan ya da emin olamadığımızdan sorgulayamadığımız bir şey.”
‘NORMAL’ İSTEDİĞİNİZ HER ŞEY OLABİLİR
İnsanlık tarihi için çok kısa sayılabilecek bir vakit diliminde tekrarladığımız “normal” istediğiniz her şey olabilir. “Normalin tarihi bize açıkça gösterir ki toplumsal normlar yaşayan, nefes alan bir toplumsal organizmada bir anda, mucizevi halde beliren ayrık varlıklar değildir. Normlar makul bir ideolojik platformda doğarlar ve bu platformları desteklemekte kullanılırlar.” Yaşanılan rastgele bir olaya ya da var olan bir duruma her ne kadar ortak bir reaksiyonla “normal” ya da “anormal” dense de bu tekrar lakin semantik doygunluğa ulaştırır. Zira hiç kimse Quetelet’in ortalama adamı değildir.
1. https://www.uplifers.com/anlamsal-doygunluk-cok-tekrarlanan-kelimeler-neden-anlamini-yitirir/